Іван Шыман – адзін з тых, хто адраджае традыцыйнае народнае бандарнае рамяство на Навагрудчыне.
А шлях да бондарства ў Івана Уладзіміравіча пачаўся ў дзяцінстве. Яшчэ
ў школьныя гады, назіраючы за працай свайго дзядулі Івана Лявонцьевіча і
бацькі Уладзіміра Іванавіча, юнак заахвоціўся іх рамяством – тады ён
навучыўся рабіць просты драўляны посуд (бочкі, дзежкі, цэбры...). З
часам дзіцячае захапленне перарасло ў любімую справу жыцця, расказвае novgazeta.by.
Не толькі на раённых фестывалях і святах, але абласных і
рэспубліканскіх мерапрыемствах ніхто не праходзіць міма майстар-класаў і
выставак, якія ладзіць Навагрудскі раённы цэнтр рамёстваў. Якіх тут
толькі цудаў ручной работы не ўбачыш! Свае вырабы часта выстаўляе і
бондар Іван Шыман – актыўны ўдзельннік клуба народных майстроў народнай
творчасці «Каляровая альтанка». А вось наша сустрэча з Іванам
Уладзіміравічам адбылася ў яго дамашняй майстэрні, дзе ён праводзіць
увесь свой вольны час. Тут ён стварае сапраўдныя шэдэўры з дрэва – бочкі
для квасу і мёду, кадкі, шайкі для лазні, дзежкі, вёдры (адно такое
вядро экспануецца ў Доме-музеі Адама Міцкевіча) і нават купелі.
Традыцыі рамяства –
Навагрудчына заўсёды славілася сваімі ўмельцамі, якія працавалі з
дрэвам: цеслярамі, сталярамі, бондарамі. На жаль, цяпер засталося
вельмі мала людзей, якія валодаюць сакрэтамі бондарства. А раней амаль у
кожнай вёсцы былі свае майстры. У маёй роднай вёсцы Рошчыца бондары
былі амаль у кожным доме, – пачынае размову Іван Уладзіміравіч. –
А род Шыманаў заўсёды славіўся бондарствам. Мой дзядуля Іван
Лявонцьевіч, ураджэнец вёскі Каменка Пятрэвіцкага сельсавета, зарабляў
на жыццё тым, што майстраваў на патрэбу аднавяскоўцам самыя розныя
бандарныя вырабы: бойкі, шайкі, кубельцы і інш. Бацька Уладзімір
Іванавіч пасля жаніцьбы пераехаў у вёску Рошчыца. Ён, назіраючы за
працай вясковых бондараў, асвоіў больш складанае майстэрства – выраб
бочак. І бочкі былі немалыя, у іх квасілі капусту, агуркі, марынавалі
грыбы. Бондарства – няпростае і працаёмкае рамяство, але ім у нашай
вёсцы валодалі не толькі мужчыны. Памятаю, што ў Рошчыцы бондарствам
займалася Наталля Літвінская. Таксама шмат майстроў-бондараў было ў
Кашалеве, Каменцы. Дзяцінства І.У. Шымана прайшло ў вялікай і дружнай сям’і, дзе расло
пяцёра дзяцей. Іван Уладзіміравіч быў другім сынам. Разам з братамі і
сястрой яны вучыліся ў Кашалеўскай школе. У вольны час дапамагалі
бацькам па гаспадарцы. Да любімага рамяства – бондарства – бацька
прывучаў Івана Уладзіміравіча з дзяцінства. Але сакрэтамі майстэрства ён
авалодаў значна пазней. Адразу пасля школы Іван Шыман паступіў у Лідскі
індустрыяльны тэхнікум, потым быў студэнтам Беларускага політэхнічнага
інстытута. Пачынаў свой працоўны шлях у Навагрудку, працаваў на розных
пасадах у арганізацыях горада, але большую частку жыцця прысвяціў працы
інжынерамеханіка на заводзе металавырабаў. Зараз Іван Уладзіміравіч на
заслужаным адпачынку, у майстра з’явіўся час для любімай справы, якую ён
атрымаў у спадчыну.
У кожнага бондара – свае сакрэты –
Я ўмею рабіць розныя вырабы з дрэва ў большай ступені дзякуючы
бацьку. Колькі сябе памятаю, ён ніколі не сядзеў без справы. Драўляныя
вырабы яны з матуляй вазілі на базар. Бочкі, кубельцы, маслабойкі былі
вельмі запатрабаваны. А бацькавы вырабы адрозніваліся трываласцю і
працягласцю ў выкарыстанні, з-за чаго іх хутка раскуплялі, – гаворыць І.Шыман.
– Я таксама часта пасля працы ездзіў бацьку дапамагаць. З часам пачаў
самастойна рабіць бандарныя вырабы, уступіў у клуб народных майстроў, – расказвае Іван Шыман. –
Майстры
Цэнтра рамёстваў запрашаюць мяне да ўдзелу ў фестывалях, святах. І хачу
сказаць, што не толькі на Навагрудчыне, але і па ўсёй краіне засталося
не так шмат бондараў. А мае работы раз’ехаліся па ўсім свеце.
Карыстаюцца імі ў Расіі, на Кольскім паўвостраве, у Ізраілі, Амерыцы, і,
безумоўна, карыстаюцца мае землякі-беларусы. У кожнага бондара – свае
сакрэты, але я з радасцю дзялюся, калі людзі цікавяцца. Народныя
традыцыі павінны жыць, перадавацца з пакалення ў пакаленне. Шмат што можа зрабіць з дрэва сапраўдны бондар. Быў бы матэрыял пад рукой і неабходны інструмент.
–
На выраб адной бочкі патрэбна не менш двух тыдняў, – тлумачыць бондар Іван Шыман. –
Дзевяноста працэнтаў складае ручная работа. Шархебель, цыркуль, струг,
меркі – прылады ўсё тыя ж, якімі карысталіся нашы дзяды. А таксама
спецыяльная бондарская лаўка, зручная для працы, дрэва, ужо распілаванае
на калодкі і высушанае загадзя. І вялікая сіла волі і цярпенне. А яшчэ
сапраўдныя майстры павінны ведаць фізіка-механічныя ўласцівасці
драўняных парод, каб надзейна вырабляць неабходныя прадметы. Бондарства
працаёмкае, каб клёпкі – так называюцца выгнутыя дошкі – улегліся без
адзінай шчыліны, патрэбны дакладныя разлікі. Таму трэба ведаць формулы,
правесці разлікі. Памыліўся на нейкія міліметры – усё, сапсаваў. Не так
проста і дно ўстаўляецца. Яно павінна шчыльна ўвайсці ў паз, які ўнутры
пасудзіны. Потым бочка сцягваецца абручамі. Правяраецца, каб яна не
працякала. Дарэчы, самыя трывалыя бочкі атрымліваюцца з дубу, у іх добра
захоўваецца квас і грыбы, а ў бочках з ліпы – мёд. З алешыны раблю
шайкі для лазні, дзежкі, з сасны – цэбры. Наогул, люблю працаваць з
рознымі пародамі дрэва. У бондарскай справе ўсё залежыць ад вопыту і
навыкаў майстра. Я ў кожную сваю работу ўкладваю часцінку душы і сэрца,
часцінку сябе. Інакш нічога не атрымаецца, а выраб жа павінен жыць,
дыхаць і радаваць вока. Зроблена з душой Калі дзед і бацька займаліся больш простымі бандарнымі вырабамі, то
Іван Уладзіміравіч пайшоў далей. Ён не толькі значна пашырыў асартымент
вырабаў, але і вырабляе іх па больш тонкай тэхналогіі. Драўляныя
бочачкі, вёдры, купелі з адпаліраванымі да глянцу бакамі зіхацяць
металічнымі і драўлянымі абручамі і заклёпкамі, маюцца кранікі для
зручнасці. Многія драўляныя вырабы Івана Шымана, без сумнення, можна
назваць творамі мастацтва. У сваёй скарбонцы майстар мае дыпломы
Міністэрства культуры, Гродзенскага аблвыканкама, а таксама саюза
майстроў народнай творчасці. Шмат работ зрабіў на заказ для цэркваў і Жыровіцкага манастыра.
А таксама бочкі Івана Уладзіміравіча бралі на інсцэніроўку Барадзінскай
бітвы, якая ладзілася ў Маскве, там з яго драўляных вёдраў паілі коней.
Сёння Іван Шыман – адзіны бондар на Навагрудчыне. Але ён лічыць, што
будучыня ў старажытнага рамяства ёсць. Іван Уладзіміравіч вельмі
ганарыцца сваімі сынамі Дзмітрыем і Андрэем, якіх выгадавалі разам з
жонкай Людмілай Арцёмаўнай. Застаецца верыць, што сыны з часам
зацікавяцца сямейнай справай Шыманаў – і не знікне бондарства на
Навагрудчыне. Бо наўрад ці пластыкавы посуд заменіць драўляныя
ёмістасці, якія надаюць такі спецыфічны густ мёду, квасу, квашанай
гародніне, соку і іншым напіткам. Нішто не заменіць і энергетыку
прыроднага матэрыялу, якім з’яўляецца дрэва, і перш за ўсё «цар»
беларускіх лясоў – дуб, з яго водарам і цяплом. У апошнія гады людзей
усё часцей прыцягваюць рэчы ручной работы, якія зроблены як для сябе, з
душой.